«فرشته ی تاریخ»: ایستادگی در برابر منشِ تجاریِ تئاتر زمانه

به گزارش واحد ارتباطات، آموزش و پژوهش مجموعه تئاتر شهر،  اولین نشست پژوهشی از سلسله نشست های پژوهشی واحد ارتباطات، آموزش و پژوهش مجموعه تئاترشهر روز جمعه 21 تیرماه 1398 با عنوان « برتولت برشت، والتر بنیامین و تمامی فرشتگان تاریخ» با سخنرانی مراد فرهاد پور(فیلسوف و نویسنده)، رضا سرور منتقد و مترجم ، نیما عیسی پور مترجم و امین عظیمی پژوهشگر و منتقد تئاتر و جمع کثیری از علاقه مندان تئاتر و فلسفه در تالار مشاهیر مجموعه تئاتر شهر برگزار شد.

امین عظیمی مدیر واحد ارتباطات ، آموزش و پژوهش مجموعه تئاتر شهر در ابتدای این نشست که به بهانه ی اجرای نمایش «فرشته  تاریخ» به کارگردانی محمدرضایی راد برگزار شد با اشاره به فعالیت های نوینِ پژوهشی و آموزشی مجموعه تئاتر شهر گفت : باعث خوشحالی است که بالغ بر 200 نفر از این نخستین برنامه استقبال کرده اند و امیدواریم با استمرار رویکردهای گفت و گویی و علمی در گسترش فضای آموزشی و پژوهشی حوزه تئاتر نقش موثری داشته باشیم.

مراد فرهادپور: بنیامین تجلی بخش ماتریالیسم شکست است

اما اولین سخنران این نشست مراد فرهادپور، فیلسوف و نویسنده ی نامدار ایرانی بود که با ترسیم جایگاه والتر بنیامین به عنوان یکی از تاثیرگذارترین نظریه پردازان تاریخ ادبیات و فلسفه در حوزه ی اندیشه گفت : « مرگ بنیامین به عنوان یکی از چهره های کلیدی فلسفه ی نظری ، الهیات و مارکسیسم در سال 1940 یک شکست بزرگ محسوب می شد. البته صرف نظر از ماجرای دراماتیک خودکشی او در لب مرز که در این سال ها دیگر برای انسان های امروزی دراماتیک نیست، شرایط تاریخی آن دوران و اروپایی که تحت اشغال فاشیسم بود از بنیامین شخصیتی ساخت که نقش بسیار موثری در حوزه الهیات و فلسفه زبان ایفا کرد؛ او تاثیر زیادی روی شخصیت هایی چون تئودور آدورنو داشت و بخش وسیعی از اعتبارنظری مکتب فرانکفورت مدیون اندیشه های بنیامین بود.»
مترجم کتاب تزهایی درباره ی تاریخ افزود: بنیامین در سایر حوزه ها از جمله حوزه نمایش و تئاتر به عنوان دوست و همراه برشت دقیقا همان طور که خود برشت به عنوان یکی از بزرگترین نمایشنامه نویسان قرن تثبیت شده بوده به عنوان یک منتقد ادبی تثبیت شده است. او از دید برشت بزرگترین نابغه زبان و فرهنگ آلمانی لقب گرفته هاست. این آدم در لحظه ی خودکشی یک شکست بزرگ را در خود تجربه کرد ؛ منتها نکته مهم این است که مرگ او دریچه ی تازه ای بر مفهوم پیروزی و شکست می گشاید که برای من جالب توجه است.
نویسنده ی کتاب عقل افسرده در ادامه افزود: بنیامین اثبات کرده بود که تاریخ یک کنش سیاسی معطوف به خوشبختی است . اینکه سعادت برای ما در پیوند با سعادت از دست رفته قبلی معنا پیدا می کند. از نظر او چیزی که نمی تواند اهمیت داشته باشد بهروزی نوادگان و آیندگان است که به شکلی ایجابی به سوی آن هل داده می شوند. در بحث معروف بنیامین پیرامون استعاره ی مارکس از تاریخ که به عنوان « قطار تاریخ» آن را می شناسیم ، او به این نتیجه رسیده بود که این حرکت چیزی جز پیشروی در مسیر کسالت بار و خون ریز قدیمی نیست. او با تاکید بر «مفهوم گسست» ما را به این نتیجه می رساند که فاجعه از قبل اتفاق افتاده و برای رهایی از این مهلکه تنها باید از طریق کشیدن ترمز تاریخ این لوکوموتیو را متوقف کرد. برای بنیامین تفکر تا حد زیادی از این استعاره متبلور می شود. او وقتی از این زاویه نگاه می کرد دقیقا بر اساس آن جمله که «تاریخ را فاتحان می نویسند»، فتح را معطوف به همان ایدئولوژی طبقه حاکم می دانست که تصویر اسطوره ای ، آرمانی و رویایی از وضعیت تاریخ عرضه می کنند و وضع موجود را همواره بهترین وضع می دانند. فاتحانی که به قول بنیامین اگر فتحشان ادامه پیدا کند دیگر گذشته ای هم باقی نمی ماند و همه چیز را یک دست خواهند کرد.
فرهاد پور در ادامه با دسته بندی امر ایده آل ، ایدئولوژی و ایدئالیسم در یک بستر گفتمانی افزود:  اصولا مفهوم پیروزی در چارچوبی ایده آل عرضه می شود. ایده آلی که عملا بازتاب دهنده ی ایدئولوژی است. در حالی که در مقابل آن «شکست» قرار دارد که ماتریالیستی است و برخلاف فیلم ها و نمایش هایی که دیده ایم  این ماتریالیسم است که با درد، کتک و زمین خوردن و در نهایت بدن درک می شود و کار بازجو ماهیتی آرمانگرایانه و ایدئالیستی دارد.
این پژوهشگر در انتهای سخنان خود گفت :  زندگی و نوشته های بنیامین ماتریالیسم شکست را متبلور می کند. او پس از آنکه در تنهایی و گمنامی جان اش را از دست داد، به عنوان نظریه پرداز فرهنگ شناخته شده و از او سیاست زدایی شد در حالیکه مرگ او ناشی از امر سیاسی بود. بنیامین وقتی معنای شکست و پیروزِی را در نظریه های خود تغییر داد، این نکته را نشان داد که تاریح در معنای ماتریالیستی تلاشی برای تحقق نبردهای شکست خورده ی قبلی است که اتفاقا همین موضوع بنیامین را به عنوان یک چهره و پدیده فلسفه ی مدرن معرفی می کند. او تاریخ را در یک معنا خلاصه کرد: تلاشی برای تحقق آرزوهای شکست خورده.  

نیما عیسی پور: مداخله در تاریخ به مثابه ی یک کنش

نیما عیسی پورمترجم کتاب «فهم برشت» دیگر سخنران این نشست بود. او در ابتدا گفت: از آنجا که این نشست به بهانه اجرای نمایش فرشته ی تاریخ (محمد رضایی راد) برگزار می شود لازم است به این نکته اشاره کنم که رضایی راد اثری را به صحنه برده که برآمده از سنت تئاتری ویژه ای است. در فضای تئاتری که چیزی به نام سنت شکل نمی گیرد، تلاش های این چنینی در پیوند نظریه و تئاتر شرایطی را فراهم می کند تا گفت و گویی میان تئاتر و حوزه های دیگر برقرار شود. آثار بنیامین امکان هایی را در اختیار مخاطبانش قرار می دهد که ترسیم گر جامعه ای مدرن است. او از آبشخورهای فکری خود که تبلور یافته در قرن 18 بود جدا شد و در حوزه های مختلف تئاتر، مکاتب فلسفی و مطالعات فرهنگی کارش را پیش برد. او در دوران پایانی عمر خود و در جریان نگارش پروژه «پاساژها» سنتزی را ارائه می دهد که نشان دهنده سماجت فردی است که می خواهد دغدغه های خود را به شکلی گسترده ارائه کند.  
عیسی پور در ادامه ضمن اشاره به فعالیت های نوشتاری و مقالاتی که بنیامین در حوزه تئاتر منتشر کرده است افزود:  آن چیزی که تئاتر را برای بنیامین جذاب می کند تلاقی «حدهایی» است که تبدیل به امور تئوریزه می شود. تئاتر برشت از نگاه او تلاش می کند مداخله ای در یک وضعیت کند که صرفا اثر متعهدی نیست. برای او زمانی تئاتر برشت اهمیت پیدا می کند که «استراتژی ادبی درست» موجب «جهت گیری سیاسی درست» می شود و این موضوعی است که او در تجربه برشت می بیند. به عبارتی در این فضا نظریه و عمل در یک دیالکتیک سکون قرارمی گیرند که برای بنیامین دربرگیرنده نکات مهمی است. از این حیث در این دوره از کارهای بنیامین مفاهیم متعددی در حوزه تئاتر برشت مورد توجه قرار می گیرند اما با پیروزی فاشسیم و جنگ جهانی دوم، بنیامین از مفاهیمی که به شکلی شتاب زده سراغ آن رفته بود به سوی پروژه پاساژها رفت. گرچه او معتقد بود این پروژه ها نباید منتشر شود اما تعدادی از دوستانش بعد از مرگش اقدام به این کار کردند. به هر حال برای بنیامین مطالعه ی تاریخ اشاره به گذشته های دور و پرداختن به ابژه های تاریخی نیست. او به دنبال مداخله در تاریخ است که به مثابه انجام دادن یک کنش محسوب می شود به همین جهت تئاتر برای او اهمیت پیدا می کند.

رضا سرور: تئاتر فرشته ی تاریخ در برابر منش تجاری زمانه ایستاده است

آخرین سخنران این نشست ، رضا سرور مترجم و منتقد تئاتر بود که تمرکز خود را بر رویکرد نگارشی و اجرایی رضایی راد در نمایشنامه ی فرشته ی تاریخ معطوف کرد. او در ابتدای سخنانش گفت : سعی دارم مکانیزم این نمایش را به شما نشان دهم. اگر مفهوم «ژست» در اندیشه ی بنیامین و برشت را در کانون توجه قرار دهیم می توانیم این امر را یکی از مهم ترین وجوه  نمایشنامه ی فرشته ی تاریخ بدانیم .
سرور در ادامه گفت: شگرد ناهمزمانی یکی از اولین نتایج به کارگرفتن سرشت ژست در نمایش است. این در ساختار نمایش هم وجود دارد و ما این دو پارگی را در کلیت کار رضایی راد مشاهده می کنیم. ما در اینجا با بنیامین هایی رو به رو هستیم که به واسطه آشنایی با افراد مختلف یا دوستانش به نقاط مختلف از جغرافیای دنیا سفر می کند. اینها در جدال با همدیگر هم هستند که در نهایت ژست نهایی بنیامین را می سازد. ما حتی در صور خیال نمایش هم خصلت «ناهمزمانی » را می بینیم. تمامی اینها باعث می شود که به «ژست» سقراط وار بنیامین در انتها برسیم. ما در نمایش آقای رضایی از فرشته تاریخ تا صحنه مرگ سقراط مجموعه ای از تابلوها و ژست ها را داریم که یک جور سکون متحرک و تبدیل فیگورها به یکدیگر را ممکن می کند. دومین نکته ای که می توان درباره شیوه نگارش نمایشنامه «فرشته تاریخ» گفت شیوه «آفرینش قهرمان غیرتراژیک» همچون آثار برشت است.
این مدرس دانشگاه با ذکر مثال های مختلف در نمایشنامه های «برشت» و ارتباط آن با نمایشنامه «فرشته تاریخ» بیان کرد : در نمایش رضایی راد ما دائما سرنوشت های معلق را نه تنها می شنویم بلکه به عینه روی صحته می بینیم که چگونه راه می روند و وقتی راهی را مسدود می بینند راه دیگری را انتخاب می کنند. این شیوه نه تنها در مورد بنیامین بلکه درباره آسیه لاسیس معشوق بنیامین هم محقق می شود به عبارتی درهمه وجوه نمایش این پلات های موفق را می بینیم. نمایش رضایی راد به دلیل استفاده از آیرونی های مختلف برگرفه ازمتون برشت اثر بسیار ارزشمندی است. شیوه دیگر استفاده رضایی راد استفاده از «تمثیل» است که هم برای برشت و هم برای بنیامین بسیار جذاب بوده است. آنها به دو خاستگاه متفاوت از تمثیل علاقه مند بودند اولی خاستگاه دینی و الهیاتی است و دومی ریشه عرفی آن است. یعنی برشت به شکل دوم و بنیامین به شکل اول. وقتی رضایی راد تمثیل عروسک و کوتوله را انتخاب می کند این دو خاستگاه تمثیل را می بینیم که موجب ایجاد بحث هایی میان برشت و بنیامین می شود. و در لحظه ی مرگ و آگاهی که عروسک وارد صحنه می شود تمثیل معنا پیدا می کند.
رضا سرور در انتهای سخنان خود گفت: من به نکته دیگری درباره ی ساخت نمایش اشاره می کنم و آن سئوالی است که رضایی راد در بروشور نمایش به آن پرداخته است و آن چرایی اجرای نمایشی درباره بنیامین در این زمان است. البته به شکل های مختلفی می توان پاسخ داد. اما من پاسخ خودم را از منظر ژست بیان می کنم. والتر بنیامین در مقاله ای سئوالی را مطرح می کند که تئاتر اپیک ژست های خود را از کجا به دست می آورد ؟ او جواب می دهد که ژست ها تنها در واقعیت امروزی یافت می شود و این همان پیوند تنگاتنگی است که می تواند در رابطه با تئاتر صورت گیرد. این ضرورت اجرای نمایش در امروز است که ما شاهد از بین رفتن روشنفکران و امحا عمدی آنها هستیم. بنابراین شاید یکی از تمثیل های جاری در نمایش فرشته ی تاریخ باشد که به قول برشت بدیهی است اما ما باورنمی کنیم. در تئاتری که انباشته از منش تجاری است تئاتر فرشته تاریخ این چنین ارزش پیدا می کند.
سرور درباره شیوه کاری رضایی راد در حوزه کارگردانی و هدایت بازیگران نیز گفت: برغم اینکه رضایی راد فکر منسجمی در حوزه نمایشنامه نویسی دارد و به نظر می رسد در حوزه کارگردانی خوب کار می کند اما او در شیوه هدایت بازیگر سیستم مشخصی ندارد؛ به طوری که من نمی توانم تشخیص می دهیم بازیگری در نمایش های او چه ارتباط مستقیمی با هم دارند. بازیگرانی که با او کار می کنند لحظات بلوغ و اوچ بازیگری خود را در کارهای او تجربه کرده اند اما این روند ناگهانی است و انگار تضمینی برای تداوم آن نیست. در این تناقض یک آموزه ی برشتی درباره بازیگری وجود دارد و آن این است که از نظر برشت بازیگر خوب بازیگری نیست که متن متوسط را نجات بدهد بلکه بازیگری است که کاستی های یک متن خوب را به درستی نشان دهد.

در انتهای این نشست لوح یادبود مجموعه ی تئاتر شهر توسط مدیر مجموعه به سخنرانان اهدا شد. در میان حضار کثیری که بسیاری از ابتدا تا انتها ایستاده این نشست را دنبال کردند نغمه ثمینی ، محمدرضا خاکی ، طلایه رویایی، رضا بهبودی، محمد رضایی راد و... نیز حضور داشتند.